طاعون نشخوارکنندگان کوچک یک بیماری ویروسی بسیار واگیر در دام های سبک (گوسفند و بز) است. بیماری اولین بار در سال 1936 در کشور آفریقایی ساحل عاج گزارش شد. در حال حاضر بیماری در آفریقا، هند، خاورمیانه اتفاق می‌افتد. در ایران اولین مورد شیوع آن که به صورت بالینی، آسیب شناسی و سرولوژی مستند گردید مربوط به گزارش سال 1995 از ایلام بود و تا سال 2004 در اکثر نقاط ایران گسترش یافت.  این بیماری قابل سرایت از دام اهلی به حیوانات وحشی نیز است و در مکان‌هایی مشاهده می‌شود که دام اهلی در تماس با حیوانات وحشی هستند یا از آبشخورهای مشترک استفاده می‌کنند.

سبب شناسی:

عامل اين بيماری ويروس متعلق به جنس موربيلي ويروس ازخانواده پاراميکسوويريده مي باشد. ويروسهاي اين خانواده غشادار، چند شکلی و با وجود اين اغلب كروي ميباشد . این جنس از ویروسها بسیار واگیردار و عامل تعدادی از بیماریهای مهم در انسان و حیوانات میباشند که تعدادی از آنها شامل ويروس بيماری ديستمپر سگ سانان –طاعون گاوی- ويروس سرخك انسانی – ويروس ديستمپر پستانداران دريائی  می باشد. با توجه به مشخصات ژنتيكي سويه هاي مختلف ويروس عامل بیماری، آنها را در چهار گروه تقسيم بندی ميکنند که  سه گروه آفريقايي و يك گروه آسيایي مي باشند .يكي از گروههاي آفريقائي در آسيا نیز يافت شده است.

اپیدمیولوژی:

ميزان واگيري بيماري در مناطقي كه بيماري برای اولین بار به آن وارد ميشود نسبتا” بالاست (حدود 50-80 درصد) و تلفات در بزها تا 55- 85 درصد نیز ميرسد. با افزايش سن، تعداد گوسفند و بزان داراي مقاومت در برابر اين ويروس افزايش مي يابد. شدت بيماري بستگي به حساسيت جمعيت و سن مبتلایان دارد، بطوری که حساسیت در گوسفندان و بزان جوان (حداکثر تا 18 ماه) در مقايسه با بالغين بیشتر است. در بزغاله و بره های شیرخواری که ایمنی را از طريق آغوز دریافت نکرده باشند، بيماري ميتواند شديدتر شكل بگيرد . ايمني مادري در بره ها و بزغاله های متولد شده از مادران ایمن (واکسینه شده و یا دارای سابقه بیماری) براي مدت حدود 3 ماه محافظت كننده است. منبع ويروس در گله ترشحات دام حيوان بيمار يا حيواني است كه در دوره نهفته بيماري (قبل از شروع علائم) به سر ميبرد. ترشحات چشم، بینی ودهان به همان اندازه مدفوع شل حاوی مقادیر زیادی از ویروس طاعون نشخوارکنندگان کوچک می‌باشد. تماس نزدیک مهم‌ترین راه انقال بیماری می‌باشد، لیکن ظن آن وجود دارد که ترشحات و تراوشات دام بیمار، آبشخورها، آخورها و بستر را نیز آلوده ساخته و آنها را به منابع آلودگی مضاعفی تبدیل نمایند.

علائم بالینی:

زمانی که بیماری طاعون نشخوارکنندگان کوچک برای اولین بار در یک منطقه اتفاق میافتد، تب حاد همراه با افسردگی شدید پیش از آنکه هر یک از علائم شاخص بیماری مشاهده می شود، . با پیشرفت بیماری، یک سندرم بسرعت منتشر شونده درگوسفند و بز با نشانه های افسردگی، تب، ترشحات چشم و بینی، تنفس غیر طبیعی، سرفه، اسهال بدبو و مرگ ظاهر می گردد. دوره کمون بیماری ۲ تا ۶هفته بوده و به دنبال آن تب ناگهانی۴۰ تا۴۱ درجه (مقعدی)، ترشح آبکی ازچشمها، بینی ودهان شروع شده که بعلت عفونت‌های ثانویه این ترشحات بعداً چرکی می‌شود. ترشحات پوزه و موهای زیر چشم را مرطوب کرده وپس از خشک شدن باعث چسبندگی پلکها وانسداد سوراخهای بینی ونتیجتا اشکال درتنفس می‌شود.۱یا ۲ روز بعد از شروع تب پوشش مخاطی دهان وچشمها بشدت قرمز رنگ می‌شود و بعلت نکروز اپیتلیال، نواحی خاکستری رنگ کوچک ته سوزنی بر روی لثه‌ها، کام، لبها و سطح داخلی گونه ها وسطح بالایی زبان ظاهر می‌شود؛ این نواحی از نظر تعداد و اندازه توسعه یافته وبه هم متصل می‌شوند.سطح داخلی دهان تغییر ظاهری یافته، رنگ پریده و پوشیده ازسلولهای مرده می‌شود ودربعضی موارد پوشش طبیعی آن ممکن است به‌وسیله یک ماده پنیری ضخیم بشکل کامل پوشانده شود. در زیرسلو لهای سطحی مرده اروزیو نهای کم عمقی وجود دارند.

درموارد بروز بیماری بشکل ملایم این تغییرات شدید نیست و مشاهده آنها مستلزم معاینه دقیق دامهای مبتلا می‌باشد.مالش ملایم انگشت برروی لثه‌ها وکام ممکن است باعث جدا شدن بافت اپیتلوم شود. تغییرات مشابه‌ای نیز ممکن است در پوشش مخاطی بینی، مهبل و واژن مشاهده شود. لبها متورم وترک خورده و پوشیده ازدلمه می‌شوندوهنگامیکه بیماری پیشرفت می‌کند یک بوی متعفن مشخصی ازدهان خارج می‌شود.دام مبتلا دائم تلاش می‌کند که دهان خود را، بخاطر دردی که دارد، باز نماید. اسهال معمولاً ۲تا۳ روز بعداز شروع تب ظاهر می‌شود گرچه درمراحل اولیه و ابتلای ملایم بیماری، ممکن است اسهال مشهود نباشد. در ابتدا مدفوع نرم وسپس آبکی، بابوی متعفن واحتمالاحاوی رگه‌هایی ازخون و قطعات بافت مرده لوله گوارش می‌باشد. دامهایی که بشکل شدید مبتلاشده‌اند، تنفس سخت و صدا داری دارند که این امر از حالت کشیدگی سروگردن، اتساع منخرین، بیرون آوردن زبان و سرفه آرام و دردناک مشخص می‌باشد.دراین دامها نشانه‌های پنومونی مشهود است و به دنبال آن، اغلب در طی ۷تا۱۰ روز از شروع علائم کلینیکی، تلف می‌شود. سایر دامها بعد ازیک دوره نقاهت همراه با درمانهای حمایتی بهبود می‌یابند. بعلت شباهت با علائم اکتیمای واگیردار اولیه ویاحتی آبله گوسفند وبز، باعث سردر گمی در تشخیص می‌شود. هرگونه تظاهرات این علائم بصورت منفرد ویا ترکیبی ازچند علامت میبایست به‌عنوان مورد مشکوک به PPR درنظرگرفته شوند. در یک شیوع بیماری PPR تا صددرصد دامهای گله ممکن است مبتلا شده و بین ۲۰تا۹۰درصد تلف شوند.این نسبتها در مناطق آندمیک، که در آنها دامهای مسن تر، از واگیری‌های قبلی جان سالم بدر برده‌اند، معمولاً کمتر می‌باشد.این بیماری ممکن است در دامهای آبستن ایجاد سقط جنین نماید.

تشخیص تفریقی:

بیماری با اکثر بیماری هایی که علائم پنومونی، اسهال و زخم های مخاطی دارند باید تفریق شود. مهم‌ترین موارد تفریقی بقرار زیر می‌باشند:

طاعون

 تب برفکی

 زبان آبی

اکتیمای واگیردار

پنومونی پاستورلایی

پلوروپنومونی واگیر بزان (CCPP)

کوکسیدیوز

 آلودگی کرمی معده‌ای –روده‌ای

علائم کالبدگشایی:

• التهاب ملتحمه و دهان (شامل داخل لب پائين و لثه ها در نزديك گوشه ها و در قسمت آزاد زبان ) و نيز ضايعات روي كام سخت، حلق و يك سوم فوقاني مري در موارد شديد ديده ميشود.
• شكمبه ،هزارلا، نگاري به ندرت دچار ضايعه ميشوند.خطوط كوچك خونريزي و گاهي زخم سطحی در بخش ابتداي دوازدهه و انتهاي ايلئوم و بافت مردگي وسيع. خطوط پرخوني گورخري در قسمت انتهاي قولون، خراشهاي كوچك و خونريزي نقطه اي در مخاط بيني، بوقكها، حنجره و ناي.
• التهاب جنب و تجمع آب در حفره سينه
• پرخوني و بزرگي طحال
• اغلب غدد لنفي دچار پرخوني ، بزرگي و ادم ميشوند
• امكان التهاب فرجی-واژن همراه با زخم سطحی در آن وجود دارد.

تشخيص آزمايشگاهي:

 جهت تشخیص ازمایشگاهی بیماری می توان از ترشحات چشمي و بيني ،مخاط ركتوم و گونه ها سواپ تهیه کرد؛ همچنین از خون كامل با ماده ضد انعقاد، غدد لنفي بخصوص غدد لنفي مزانتر و ريه، بافت طحال، روده بزرگ و ریه نمونه برداری کرد. نمونه ها بايد در شرايط منجمد منتقل شوند.

تشخيص آزمايشگاهي بر اساس موارد ذيل ميباشد:

• تشخيص عامل بيماري
• تشخيص آنتي ژن
• جداسازي ويروس
• تست هاي سرولوژيك

کنترل و درمان:

بیماری از طريق اقدامات قرنطينه اي در واحدهاي آلوده و مجاور آن ، حذف یا جداسازی کامل دامهاي آلوده، كنترل مي شود. كنترل رخداد طاعون نشخواركنندگان كوچك اساسا به كنترل تردد(قرنطينه) به همراه استفاده از واكسيناسيون کانونی متمركز و ايمن سازي پيشگيرانه در جمعيت هاي در معرض خطر بالا تكيه دارد. بیماری درمان اختصاصي ندارد و براي دامهاي مبتلا درمانهاي حمایتی انجام مي شود؛ آنتي بيوتيك تراپي وسيع الطيف براي مقابله با عفونتهاي ثانويه و مايع درمانی براي كنترل و درمان اسهال بيماري مفيد است.